Rośliny i zwierzęta Tatr

2018-07-12 16:00:00 Jakub Chojak

Przebywając górskie szlaki w zasadzie cały czas patrzymy na otaczające nas drzewa i rośliny, słuchamy pogwizdywań ptaków, podziwiamy ryby pływające w Morskim Oku, ale najczęściej nasza wiedza o tatrzańskiej florze i faunie ogranicza się jedynie do fioletowego krokusa i buszującego w śmieciach niedźwiedzia. Oczywiście czytamy tablice informujące o zakazie zrywania roślin i nie straszeniu zwierząt, stosujemy się do zasad panujących na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, lecz cóż wiemy np. o zależności występowania poszczególnych gatunków roślin i zwierząt od warunków atmosferycznych i ukształtowania terenu?
Efekt zmian klimatycznych wzdłuż poziomych stref powoduje, iż przyroda tatrzańska układa się w charakterystyczne piętra klimatyczno-roślinne.

Roślinność

Poznawanie roślinności i jej ścisłych zależności od warunków ekologicznych nigdzie nie jest tak interesujące, jak w górach, gdzie wraz ze wzrostem wysokości, zmianą strony świata, stromizny czy rodzaju skał zmienia się temperatura, wilgotność, naświetlenie, jakość gleby, co ma ogromny wpływ na obraz występującej roślinności.
Na obszarze TPN występuje ok. 1500 gatunków roślin, w tym wiele bardzo rzadkich gatunków reliktowych (przetrwałych z dawnych epok w niezmienionej formie):
dębik ośmiopłatkowy, skalnica tatrzańska i ostróżka tatrzańska
Wśród samych roślin kwiatowych występuje tu 35 endemitów (gatunków występujących tylko na obszarze Tatr) i subendemitów tatrzańskich, zachodniokarpackich oraz ogólnokarpackich. Najbardziej cennymi z nich są m.in: limba, skalnica gronkowa, goryczki i krokusy oraz szarotka alpejska, która jest jednym z symboli Tatr. Do bardziej znanych należą również sit skucina i boimka dwurzędowa tworzące endemiczny zespół wysokogórskich muraw przebarwiających się jesienią na czerwono (Czerwone Wierchy).
Trudne, a w wyższych partiach gór, ekstremalne warunki powodują, iż przeważająca większość roślin tatrzańskich to rośliny wieloletnie, które ze względu na krótki okres wegetacyjny, mogą rozłożyć swój rozwój na kilka okresów. W pierwszym roku np. roślina może ukorzenić się i rozwinąć pędy, natomiast w następnych latach, korzystając ze zgromadzonych zapasów, szybciej wydać kwiaty i owoce. Rośliny jednoroczne stanowiące 16% wszystkich rosnących gatunków u podnóża Tatr, na wysokości 2000 m stanowią zaledwie 2%, a powyżej 2300 m nie występują wcale.
Krótki okres wegetacyjny w górach sprawia, że wszystkie zjawiska związane z przedłużeniem gatunku występują raptownie, trwają krótko i mają formę masową. Pojawiające się optymalne warunki, takie, jak odpowiednia temperatura i wilgotność powodują np. równoczesne kwitnięcie i szybkie przekwitanie roślin jednego gatunku spowodowane przystosowaniem się do krótkiego okresu wegetacji (np. krokusy na łąkach).
Bardzo ciekawą formą przystosowania się do górskich warunków jest żyworodność roślin. Pospolita tatrzańska trawa, wielicha alpejska, zamiast kwiatów, wykształca pęczki liści, które odżywiane przez macierzystą roślinę, przeginają swym ciężarem źdźbło, na którym wyrosły i zakorzeniają się w ziemi. Inne rośliny wykształciły w sobie obupłciowość, jeszcze inne do rozmnażania wykorzystują zwierzęta, np. limba, której szyszki rozbija mocnym dziobem orzechówka; nasiona zakopuje w ziemi, zapominając, niczym wiewiórka o „sekretnym” miejscu, dając w ten sposób życie kolejnemu drzewu.
Najbardziej charakterystyczne cechy roślin górskich powstałe pod wpływem czynników klimatycznych, to:
- karłowatość, która wykształciła się zarówno w celach obronnych przed silnym wiatrem i niską temperaturą (w zimie przykryte śniegiem chronią się przed mrozem, w lecie wykorzystują ciepłotę ziemi przylegając doń ściśle), a także z powodu warunków hamujących wzrost, jak silne naświetlenie, niskie temperatury i susza.
- kutneryzacja, czyli pokrycie liści lub całej rośliny gęstymi włoskami. Kutner jest rodzajem izolatora, który w razie silnego nasłonecznienia odbija promienie słoneczne i chroni roślinę przed przegrzaniem i nadmierną utratą wilgoci, a w razie zimna od przemarznięcia. Przykładem takich „owłosionych” roślin jest szarotka i dzwonek alpejski.
W błędzie jest ten, kto myśli, że rośliny tatrzańskie są ubogie, karłowate i niepełnowartościowe. Wprost przeciwnie, intensywne barwy związane z silniejszym wytwarzaniem barwników roślinnych (goryczka Klusjusa, krokus), silny zapach kwiatów, jako rezultat wydzielania wonnych i lotnych olejków eterycznych (pierwiosnka łyszczak) są dla roślin górskich nadzwyczaj ważne ze względu na trudności zapylania wobec krótkiego okresu wegetacyjnego, częstych w tym czasie zmian pogody i związanej z tym niewielkiej liczby owadów w górach, dlatego w wabieniu owadów muszą raczej przewyższać rośliny nizinne.

Krótka charakterystyka pięter klimatyczno-roślinnych

1. regiel dolny – piętro lasów mieszanych z klimatem umiarkowanie chłodnym. Rosną tu lasy świerkowe i (rzadki już) bukowo-jodłowy, którego fragmenty spotkać można jeszcze w dolinach: Strążyskiej i Białego. Las bukowo-jodłowy jest jednym z najpiękniejszych typów lasów mieszanych. Oba tworzące go gatunki mogą rosnąć w dużym zwarciu tworząc cienisty las złożony z gęsto stojących, wyniosłych buków i potężnych jodeł, sprawiając wrażenie siły i majestatu. Kwiaty i rośliny zielne regla dolnego to m.in.: szarotka alpejska, krokusy, lilia złotogłów, zimowit jesienny, goryczka Klusjusa, paprotnica górska, dziewięćsił bezłodygowy i pierwiosnka łyszczak.

2. regiel górny – piętro borów świerkowych zwieńczone górną granicą lasu z klimatem chłodnym oraz limba i modrzew. Obserwując las w jego górnej części, widać, iż stopniowo staje się on mniej zwarty i bardziej widny. Gdzieniegdzie pojawiają się ciemne sylwetki dorodnych drzew odrębnego pokroju, rozrzuconych pojedynczo na zboczach i pod skałkami. Są to limby, gatunek sosny mający igły zebrane w pęczki po 5 na każdym pędzie. U naszej sosny pospolitej stoją zawsze po dwie igły. Tam gdzie świerk karleje i rozpoczynają się zarośla kosodrzewiny w krajobrazie górskim pojawia się limba, łagodząc skalną dzikość i surowość. Limba żyje przeciętnie 300-400 lat, a w Tatrach osiąga 18m wysokości. Bardzo silnie zakorzeniona, ochrania świerki przed naporem silnych wiatrów. Wiążąc śniegi i utrwalając zbocza, zmniejsza niebezpieczeństwo lawin i usuwisk, chroniąc w ten sposób niżej rosnące bory świerkowe. Z pośród wielu roślin zielnych i kwiatów występujących zarówno w reglu dolnym, jak i górnym warto wymienić owadożerny tłustosz alpejski oraz gatunek endemiczny Karpat Zachodnich – urdzik karpacki.

3. piętro kosodrzewiny – piętro powyżej górnej granicy lasu o klimacie bardzo chłodnym. Kosodrzewina należy do zmiennego gatunku sosny górskiej, w Tatrach występującej zawsze w formie krzaczastej. Tuż ponad granicą lasu, tworzy zwarte gąszcza i dorasta do 3m wysokości. Im wyżej jest niższa i gąszcza jej rozluźniają się, aż w piętrze alpejskim występują już tylko pojedynczo rozrzucone krzaki, coraz bardziej karlejące. Kosówka w górach odgrywa doniosłą rolę. Umacniając zbocza i wiążąc w plątaninie swych konarów i gałęzi masy śniegu, zmniejsza niebezpieczeństwo lawin, chroniąc leżące niżej bory świerkowe. Stałym towarzyszem kosówki jest jarzębina w odmianie nagiej oraz krzaczasta wierzba śląska. W piętrze kosodrzewiny spotykamy również szereg ziołorośli i roślin trawiastych. Są to m.in.: modrzyk górski, róża alpejska, miłosna górska, zawilec narcyzowy, gołek białawy, lilijka alpejska, pełnik alpejski, omieg górski, tojad mocny, ostróżka tatrzańska, arcydzięgiel litwor, goryczka kropkowana, goździk okazały, jaskier skalny, stokrotnica górska.

4. piętro alpejskie – z klimatem umiarkowanie zimnym i dominacją niskich muraw wysokogórskich. Liczba gatunków roślinnych w piętrze alpejskim drastycznie maleje. Występuje tu jeszcze w dolnych partiach pojedynczo kosodrzewina, lecz od wysokości 1950 m n.p.m. niemal całkiem zanika, a główne miejsce zajmują endemiczne wysokogórskie murawy: boimka dwurzędowa i sit skucina, pokrywające obszerne połacie, zwłaszcza w Tatrach Zachodnich. Pośród wielotraw i muraw, piętro alpejskie osiągają m.in.: dębik ośmiopłatkowy, sasanka alpejska, dzwonek alpejski, goryczka wiosenna, driakiew lśniąca, niezapominajka alpejska, skalnica tatrzańska i zerwa kulista.

5. piętro turniowe – wyróżnione jedynie w Tatrach Wysokich o klimacie zimnym, gdzie dominują porosty, mchy oraz niskie murawy. W tym najwyższym piętrze roślinności tatrzańskiej gatunki roślin kwiatowych kryją się od wichrów i mrozów pod nagrzewanymi przez słońce skalnymi ścianami i gzymsami. Spotkać tu można m.in.: zespół turniowy boimki, skalnicę karpacką, różeniec górski, pierwiosnkę maleńką, omieg kozłowiec, goryczkę przezroczystą, starca karpackiego, złocień alpejski, poduszkowatą lepnicę bezłodygową oraz trawy: wiechlinę wiotką i kostrzewę niską żyworodną.

Zwierzęta

Tatrzański świat zwierząt nie jest tak bogaty, jak świat roślinny, jednak obowiązuje w nim ta sama zasada, że im wyżej, tym świat ten jest uboższy. Poza gatunkami typowo nizinnymi, jak: sarna, lis czy niedźwiedź występują tu zwierzęta wysokogórskie: kozica i świstak, a także, jak wśród roślin, relikty i endemity.
Znając już warunki życia w górach i przystosowanie się do nich roślin, warto teraz przyjrzeć się zwierzętom żyjącym w Tatrach.
Zwierzęta prowadząc ruchliwy tryb życia nie są tak ściśle związane z poszczególnymi miejscami, jak gatunki roślinne, dzięki czemu dość swobodnie mogą przemieszczać się pomiędzy piętrami klimatycznymi w poszukiwaniu pożywienia i dogodnych warunków życia. Jednak i tu występują zależności. Zależnością taką jest biocenoza, czyli zespół czynników nawzajem na siebie oddziałujących i w rezultacie ściśle od siebie zależnych i ze sobą związanych, choćby ze względu na żywienie się zwierząt pokarmem dostarczanym tylko przez niektóre gatunki roślin np. orzechówka żywiąca się nasionami limby.
Wśród tatrzańskich zwierząt najliczniej reprezentowane są owady, których występuje kilka tysięcy gatunków, a większość z nich żyje w obrębie lasów. Pośród cech przystosowawczych można wymienić jajożyworodność, redukcję skrzydeł lub np. u niektórych ciem żerowanie w dzień spowodowane niskimi temperaturami w nocy.
Znacznie mniej licznie reprezentowane są w Tatrach ssaki. W lasach regla dolnego i górnego żyją m.in. wilk, lis, kuna leśna, jeleń, sarna, dzik, wydra, borsuk, rzadko już spotykany ryś, a króluje największy nasz drapieżnik, niedźwiedź brunatny, dający się we znaki szczególnie w Dolinie Rybiego Potoku. W poszukiwaniu pożywienia niedźwiedzie zaczepiają nie tylko ludzi, ale także i ich samochody, niczym popularny miś Yogi z Parku Yellowstone. Piętra alpejskie i turniowe na stałe zamieszkuje tylko 8 ssaków, z których jedynie polnik alpejski (odmiana popularnej myszy), świstak, gronostaj i symbol tatrzańskiej fauny – kozica zapuszczają się w najwyższe partie gór.
Podobną jak ssaki liczbę gatunków obejmuje świat tatrzańskich ptaków. Co prawda nie ma wśród nich endemitów, ale wiele ptasich okazów, to gatunki typowo górskie lub rzadko spotykane. Do ciekawszych gatunków zamieszkujących tatrzańskie lasy należą: głuszec, cietrzew, puchacz i dzięcioł trójpalczasty. W piętrze kosówki zaś, krzyżodziób świerkowy o zabawnie skrzyżowanym dziobie, sikora sosnówka – mały ptaszek o aksamitnoczarnej główce, drozdy i orzechówka krótkodzioba.
Prawdziwe ptasie rarytasy zadomowiły się jednak w piętrach alpejskim i turniowym: budujący swe gniazda w pionowych ścianach pomurnik, typowo alpejski płochacz halny oraz siedem drapieżników: orzeł przedni, sokół wędrowny, kobuz, jastrząb, krogulec, pustułka i liczny w ostatnich latach myszołów.
Tatrzańskie płazy i gady reprezentowane są zaledwie przez kilka gatunków. Większość z nich żyje w lasach i na polanach, ale sporo przedstawicieli obu rodzin można spotkać również ponad granicą lasu. Kumak górski, traszka karpacka, zaskroniec zwyczajny, jaszczurka żyworodna, żmija zygzakowata. Najrzadszym płazem górskim jest salamandra plamista, zamieszkująca wilgotne lasy i brzegi potoków, a najbardziej pospolitym żaba trawna.
Zimne tatrzańskie stawy i potoki o niewielkiej zawartości planktonu i innych składników pokarmowych najchętniej zamieszkuje pstrąg potokowy. Morskie Oko po polskiej i Popradzki Staw po słowackiej stronie, to jedyne naturalnie zarybione stawy tatrzańskie.

Mimo wielości wymienionych gatunków roślin i zwierząt występujących w Tatrach należy pamiętać, że z każdym rokiem może być ich więcej lub mniej i nie burze, nie śnieg i mróz, nie susze i powodzie, ale człowiek jest największym zagrożeniem dla tatrzańskiej przyrody. Nie wolno nam niszczyć ich piękna. Nie wolno nam pozbawiać przyszłych pokoleń możliwości podziwiania najwspanialszego zakątka Rzeczypospolitej, jakim są bez wątpienia Polskie Tatry.

Bibliografia:
1. Konstanty Stecki – “Przyroda polska-Tatry”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979r.
2. Praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Jakubowskiego – “Bedeker tatrzański”, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 2000r.
3. W. Gąsienica Byrcyn – “Tatrzański Park Narodowy”, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2000r.
Zdjęcia:
“Tatrzański Park Narodowy” – W. Gąsienica Byrcyn, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2000r.
Mieczysław Tarczyński
Tatrzański Park Narodowy