Ogólne wiadomości o Tatrach

Tatry, choć są jednym z ogniw łańcucha Karpat wchodzących w skład potężnego systemu alpejskiego, tworzą jednak pod względem orograficznym i geologicznym odrębne pasmo, ściśle odgraniczone od sąsiednich pomniejszych i wybitnie odróżniające się od nich zarówno wysokogórskim charakterem, jak i znacznym wyniesieniem ponad poziom morza.

Tatry, choć są jednym z ogniw łańcucha Karpat wchodzących w skład potężnego systemu alpejskiego, tworzą jednak pod względem orograficznym i geologicznym odrębne pasmo, ściśle odgraniczone od sąsiednich pomniejszych i wybitnie odróżniające się od nich zarówno wysokogórskim charakterem, jak i znacznym wyniesieniem ponad poziom morza. Łuk Karpat wygięty wypukłością ku Polsce sięga od Bratysławy na Słowacji po Orszowę w Rumunii, a Tatry stanowią jego część środkową – najwyższą i najpiękniejszą. Ciągną się one od zachodu na wschód, łącząc się na zachodzie z Halami Liptowskimi, a na wschodzie z pasmem Magury Spiskiej.
Skalistą wyspę tatrzańską w kształcie dwu wideł otaczają dookoła wyżyny, które są dolinami czterech rzek, a mianowicie: Podhale czyli Dolina Dunajca, Orawa czyli Dolina Orawy, Liptów czyli Dolina Wagu i wreszcie Spisz czyli Dolina Popradu z czego Spisz i Podhale należą do dorzecza Morza Bałtyckiego, Orawa zaś i Liptów do dorzecza Morza Czarnego.
Najdalszymi granicami, do których Tatry wraz ze swymi stokami sięgają są: na południu miasto Hradek na Liptowie, na północy Poronin na Podhalu, na wschodzie miasto Biała na Spiszu, na zachodzie miasto Kwaczany na Liptowie.

Tatry znajdują się na granicy Polski i Słowacji i zajmują ok. 786 km2 (w przybliżeniu są 22 razy mniejsze od Alp) z czego Polsce przypada 175 km2, czyli 22,3% ich całkowitej powierzchni. Długość Tatr mierzona w linii prostej od Wylotu Wąwozu Kwaczańskiego do Tatrzańskiej Kotliny wynosi prawie 57 km, a największa szerokość znajduje się na wysokości Wierchporońca, blisko 19 km.
Tatry nie należą do gór wysokich, jednak otoczenie głębokich kotlin podgórskich, których dna leżą na poziomie 500-700 m n.p.m. powoduje, że względna wysokość tatrzańskich szczytów często przekracza 2000 m, co potęguje wrażenie ich wyniosłości. Dodając zróżnicowanie krajobrazu, bogactwo wód i oryginalną szatę roślinną, śmiało możemy zaliczyć je do grona najpiękniejszych gór świata.
Współczesny obraz Tatr ma bezpośredni związek z budową geologiczną skał i został ukształtowany w wielu skomplikowanych procesach fizykochemicznych. Z geologicznego punktu widzenia Tatry, jako masyw górski są tworem stosunkowo młodym, jednak skały, z których są zbudowane, mają o wiele dłuższą historię. Ten swoisty paradoks polega na tym, że skały budujące Tatry tworzyły się przez wiele milionów lat (od ery paleozoicznej 320-210 mln lat temu), a forma gór, jaką dziś widzimy, została im nadana w ciągu ostatnich kilku tysięcy lat (era kenozoiczna/czwartorzęd/plejstocen od 900 tys. lat temu do dziś). Nie wdając się w geologiczne zawiłości, Tatry zbudowane są ze skał krystalicznych i osadowych. Główne wypiętrzenie Tatr Wysokich tworzą granitoidy powstałe w wyniku zakrzepnięcia stopu magmowego, zrąb Tatr Zachodnich to granitoidy i skały metamorficzne, zaś Tatry Bielskie oraz północne stoki Tatr Zachodnich, to skały osadowe – wapienie, piaskowce i dolomity.
Tatry dzielą się na trzy części: Tatry Zachodnie, Tatry Wysokie i Tatry Bielskie. Granicę pomiędzy Tatrami Zachodnimi, a Wysokimi stanowią: Przełęcz Liliowe (1952 m n.p.m.), leżąca pomiędzy Beskidem (2012 m n.p.m.), a Skrajną Turnią (2096 m n.p.m.) oraz doliny: Cicha i Gąsienicowa – granicami zaś Tatr Wysokich i Tatr Bielskich są: Przełęcz pod Kopą (Kopské sedlo, 1749 m n.p.m.), położona między Jagnięcym Szczytem (Jahňaci štit, 2229 m n.p.m.) i Szalonym Wierchem (Hlupy, 2061 m n.p.m.) oraz doliny: Koperszadów Przednich (Predné Med’odoly) i Koperszadów Zadnich (Zadné Med’odoly).

Tatry Zachodnie – powierzchnia 379 km2, w granicach Polski – 94 km2. Rdzenny grzbiet Tatr Zachodnich, przebiegający od zachodu ku wschodowi, od Przełęczy Huciańskiej (Hutianské sedlo 905 m n.p.m.) aż po Liliowe (1952 m n.p.m.) i liczy około 42 km długości. Ostatnim z głównych szczytów jest na zachodzie Siwy Wierch (Sivý vrch, 1805 m n.p.m.), a na wschodzie Beskid (2012 m n.p.m.). Grzbiet Tatr Zachodnich jest przeważnie łagodny i trawiasty, a ich szczyty (z wyjątkiem grupy Rohaczów i Giewontu) są kopulaste. Najwyższe szczyty Tatr Zachodnich to:

Najniższą przełęczą jest Palenica (1573 m n.p.m.), leżąca pomiędzy Siwym, a Salatyńskim Wierchem (Salatin, 2050 m n.p.m.), po niej zaś Tomanowa Przełęcz (1686 m n.p.m.). Średnia wysokość grzbietu Tatr Zachodnich jest znacznie niższa niż w Tatrach Wysokich, wyższa jednak niż w Tatrach Bielskich.
Tatry Zachodnie nie obfitują w stawy, natomiast występują tu bardzo piękne i obfite źródła, wspaniałe hale i liczne wapienne groty.

Tatry Wysokie – powierzchnia 341 km2, w granicach Polski – 81 km2. Główny grzbiet Tatr Wysokich, ciągnący się od Liliowego (1952 m n.p.m.), aż po Przełęcz pod Kopą (Kopské sedlo, 1749 m n.p.m.), liczy w linii prostej około 24 kilometrów długości. Wygiął się on wielkim łukiem, zwróconym wypukłością ku południowi, wskutek czego rozgałęzienia grzbietu daleko silniej rozwinięte są po stronie północnej, aniżeli po południowej. Głównymi krańcowymi szczytami Tatr Wysokich są Świnica (2301 m n.p.m.) na zachodzie oraz Jagnięcy Szczyt (Jahňaci štit, 2229 m n.p.m.) na wschodzie. Cały ten łańcuch podzielić można na dwie prawie równe części. Jedną z nich jest grzbiet od Liliowego po Polski Grzebień (Pol’sky hrebeň), biegnący od północnego-zachodu ku południowemu-wschodowi, drugą zaś grzbiet od Polskiego Grzebienia po Przełęcz pod Kopą ciągnący się od południowego-zachodu ku północnemu-wschodowi. Tatry Wysokie wyróżniają się zarówno znacznie większą wysokością szczytów i przełęczy, jak i charakterem bardziej zbliżonym do alpejskiego. Rdzeń Tatr Wysokich stanowi granit, tworzący szczyty niezwykle urwiste i strome o ścianach pooranych licznymi żlebami, bruzdami i szczelinami. Grzbiet Tatr Wysokich jest nagi i ostry, wyzębiony w niezliczone szczerby i fantastyczne iglice wielokrotnie łamie się i zakręca. Ogólny charakter tej części Tatr jest nadzwyczaj dziki i groźny.
Najwyższym szczytem Tatr Wysokich jest Gerlach. Szczytów, liczących ponad 2600 m jest cztery, szczytów ponad 2500 m jest pięć, licząc jedynie wierzchołki samodzielne:

W tym miejscu warto zaznaczyć, że oba najwyższe szczyty Tatr Wysokich – Gerlach i Łomnica – tkwią nie w grzbiecie głównym – lecz w jego bocznych odnogach.
W Tatrach Wysokich jest bardzo dużo stawów, posiada je bowiem każda prawie dolina. Barwa jezior zazwyczaj ciemnobłękitna, podłoże zawsze granitowe. Stoki południowe znacznie przewyższają stronę północną pod względem ilości stawów, jeśli jednak zwrócimy uwagę na powierzchnię jezior, to okaże się, że największe stawy leżą po stronie północnej.
Ogółem mamy w Tatrach Wysokich 106 stawów (wliczając bardzo drobne nawet zbiorniki wody) z czego na stronę południową przypadają 73, a na północną 33 stawy.

Najgłębszym tatrzańskim stawem o głębokości 79,3 m jest Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, natomiast stawów liczących więcej niż 10 hektarów jest razem osiem:

Prócz stawów wielką ozdobę Tatr Wysokich stanowią także wodospady, zwane przez lud siklawami, wodogrzmotami i skokami.

Tatry Bielskie – powierzchnia ok. 67,5 km2 (8,6% całkowitej powierzchni Tatr). Wznoszące się na wschodnim krańcu łańcucha Tatr pasmo Tatr Bielskich jest pod względem geologicznym zupełnie odrębne, bowiem skaliną jego jest wapień. Nazwa Tatr Bielskich pochodzi stąd, że większa część tych gór stanowiła własność miasta Biała na Spiszu. Główny grzbiet Tatr Bielskich biegnie od południowego-wschodu (od Kobylego Wierchu 1108 m n.p.m.) ku północnemu-zachodowi (po Rogową 1268 m n.p.m.) i liczy w linii prostej około 7 kilometrów długości. Z Tatrami Wysokimi łączą się Tatry Bielskie Niżnią Przełęczą pod Kopą (Kopské sedlo, 1749 m n.p.m.) z Magurą Spiską zaś – Przełęczą Zdziarską (Sedlo pod Prislopom, 1077 m n.p.m.). Łańcuch Tatr Bielskich podzielić można na dwie części: Tatry Bielskie Wschodnie i Tatry Bielskie Zachodnie. Granicą dla nich jest Przełęcz Szeroka Bielska (Široké sedlo, 1830 m n.p.m.). Różnią się one charakterem, część zachodnia tworzy kilka samoistnych turni o śmiało rysującym się konturze, oddzielonych od siebie głębokimi przełęczami, natomiast w łańcuchu wschodnim, grzbiet jest w ogóle znacznie niższy i nie posiada wybitnych szczytów i wygląda jak jeden duży wał. Najwyższym wzniesieniem w Tatrach Bielskich jest Hawrań. Ponad 2000 m liczy pięć następujących szczytów:

Najwyższe szczyty Tatr Bielskich tkwią w grzbiecie głównym. Po stronie północnej, główna grań wysyła liczne grzbiety boczne tworzące cały szereg niewielkich dolin, południowa zaś strona wygląda, jak jedno zbocze, albowiem dolin poprzecznych nie posiada w ogóle.
Pod względem hydrograficznym Tatry Bielskie w całości należą do dorzecza Wisły. Wieczne śniegi, ani ślady lodowców tutaj nie występują. Brak jest też jezior, piargów, złomów i usypisk. Strome skały wznoszą się bezpośrednio ponad bystrymi upłazami, roślinność jest bujna, a turnie drążone są przez liczne i obszerne jaskinie.